Opis problemu
Skóra człowieka zawiera liczne ekrynowe gruczoły potowe – ich nadczynność wiąże się z nadmierną produkcją i wydzielaniem potu, co skutkuje nadpotliwością (hyperhidrosis). Wyróżnia się nadpotliwość pierwotną i wtórną.
Skóra to jeden z najważniejszych narządów organizmu człowieka; jego powierzchnia wynosi ok. 2 m2. Zasadniczym zadaniem skóry jest ochrona przed szkodliwymi czynnikami środowiska zewnętrznego. To również narząd, który umożliwia komunikację z otoczeniem. Do głównych funkcji skóry należy regulacja temperatury w mechanizmie wydzielania potu i przepływu krwi przez naczynia krwionośne. Skóra pełni również czynność wydzielniczą – zawiera gruczoły łojowe i potowe: ekrynowe, apokrynowe i apoekrynowe.
Skóra pełni funkcje immunologiczne, koordynując odpowiedź na czynniki zewnętrzne. Chroni przed infekcjami bakteryjnymi, wirusowymi i grzybiczymi. Istnieje ścisły związek między mikrobiomem naskórka a układem odpornościowym skóry.
- Gruczoły potowe
W skórze znajduje się ok. 4-5 mln gruczołów potowych – w większości są to gruczoły ekrynowe (75%), apokrynowe stanowią tylko ok. 25%. W dołach pachowych liczba gruczołów apokrynowych i ekrynowych jest zbliżona, natomiast w innych rejonach skóry ich stosunek wynosi 1:10.
GRUCZOŁY EKRYNOWE
Gruczoły ekrynowe rozmieszczone są na powierzchni całej skóry, jednak ich największe skupiska występują w skórze dołów pachowych, dłoni, podeszew, a także nosa i czoła.
Gruczoły ekrynowe (najważniejsze z punktu widzenia patogenezy nadpotliwości) składają się z kłębka wydzielniczego i przewodu służącego do wyprowadzania wydzieliny potu na powierzchnię skóry. Tzw. pot ekrynowy to wodnista, przezroczysta, bezbarwna i bezzapachowa ciecz, której główne składniki stanowią: woda (99%), chlorek sodu (1%), mocznik, amoniak, kwasy mlekowy i pirogronowy oraz aminokwasy. Inaczej niż gruczoły apokrynowe, gruczoły ekrynowe nie są związane z mieszkami włosowymi, a pot ekrynowy – z powodu małej zawartości związków organicznych (a także odczynu kwaśnego) – nie jest pożywką dla mikroflory bakteryjnej skóry. Jego podstawowa rola skupia się na utrzymywaniu prawidłowego, lekko kwaśnego odczynu na powierzchni skóry.
Gruczoły ekrynowe (uczestniczące w procesie termoregulacji) są unerwione przez włókna cholinergiczne nerwowego układu współczulnego. Wytwarzanie i wydzielanie potu wzrasta pod wpływem temperatury otoczenia (pow. 31 st. C), wysiłku fizycznego i stresu; produkcję potu nasilają również choroby przebiegające z gorączką (parujący pot pomaga obniżać temperaturę ciała).
Pocenie się (utrata wody) w procesie utraty ciepła kontrolowane jest przez termowrażliwe neurony podwzgórza i termoreceptory w skórze. Prawidłowo organizm wydala ok. 1,5 l wody na dobę. Jeśli ilość potu jest większa niż potrzeby organizmu, mówi się o nadpotliwości, potliwości nadmiernej.
Skutkiem nieleczonej nadpotliwości może być maceracja i rozpulchnienie warstwy rogowej naskórka, zaburzenie równowagi mikrobiologicznej skóry i obniżenie jej odporności, co tworzy korzystne warunki dla zakażeń wirusowych, grzybiczych, bakteryjnych.
GRUCZOŁY APOKRYNOWE
Gruczoły apokrynowe, stymulowane adrenergicznie, powiązane z włosami i gruczołami łojowymi, rozmieszczone są w skórze dołów pachowych, okolic narządów płciowych, odbytu i na brodawkach sutkowych. Reagują na bodźce hormonalne, emocjonalne. Początek ich czynności przypada na okres dojrzewania. Pot apokrynowy – gęsty i bezwonny – wydzielany jest w bardzo małych ilościach. Ze względu na swój skład (bogaty w substancje organiczne) stanowi pożywkę bakteryjną, dlatego po pewnym czasie – w wyniku rozkładu mikrobiologicznego – nabiera intensywnego, nieprzyjemnego zapachu.
Istnieją również gruczoły apoekrynowe – mieszane – współwystępujące z apokrynowymi, jednak ich wpływ na patogenezę nadpotliwości nie został dotąd w pełni wyjaśniony.
Czynniki determinujące
Fizjologiczne:
- stres
- silne emocje
- otyłość
- gorący klimat
- wysiłek fizyczny
Objawowe:
- nadpobudliwość nerwowa
- niektóre choroby nowotworowe oraz neurologiczne
- infekcje połączone z wysoką gorączką
- zaburzenia hormonalne (związane z nadczynnością tarczycy, cukrzycą, menopauza, andropauza)
Etiologia pierwotnej idiopatycznej nadpotliwości pozostaje nieznana. Dolegliwość występuje częściej w młodszej populacji, zwłaszcza w przypadku dodatniego wywiadu rodzinnego w kierunku nadpotliwości. Objawy hiperhydrozy pierwotnej utrzymują się ponad sześć miesięcy, zwykle obustronnie (tzn. nadpotliwość dotyczy skóry obu dołów pachowych, obu dłoni itp.).
Wtórne przyczyny nadpotliwości są na ogół łatwiejsze do zidentyfikowania. U jej podstaw leżeć może wiele czynników wewnątrzpochodnych – to często objaw chorób i/lub efekt zaburzeń równowagi metaboliczno-hormonalnej (np. nadczynności tarczycy, cukrzycy, chorób nowotworowych, choroby Parkinsona i in.). Nadpotliwość tego typu z reguły ma postać uogólnioną i nasila się w godzinach nocnych. Hiperhydroza wtórna wymaga zdiagnozowania choroby podstawowej i jej leczenia.
Najczęściej objawy hiperhydrozy obserwowane są w drugiej dekadzie życia, ale mogą wystąpić znacznie wcześniej, np. w dzieciństwie. Mówi się wówczas o nadpotliwości pierwotnej (samoistnej), prawdopodobnie uwarunkowanej genetycznie, której istotą jest nadmierna stymulacja gruczołów przez nerwowy układ współczulny. Podstawowym mediatorem ich czynności jest acetylocholina.
Zazwyczaj nadpotliwość tego rodzaju jest ograniczona do jednej-dwóch lokalizacji (zwłaszcza skóry podeszew stóp, dłoni, pachy, a także pachwin, czoła). Hiperhydroza pierwotna nie jest związana z żadną chorobą organiczną. Pierwotna nadpotliwość wiąże się ze znacznym (w stosunku do fizjologicznego) wzrostem poziomu aktywności elektrycznej nerwów regulujących wydzielanie potu. Manifestuje się wysoką potliwością – dużymi, zlewającymi się kroplami potu na skórze.
Przypadłość powstawać może w dwóch mechanizmach: w jednym z nich uczestniczy kora obręczy mózgu, a wydzielanie potu jest reakcją na bodziec emocjonalny (stres, ból, lęk). Uważa się, że u podłoża dolegliwości mogą leżeć czynniki genetyczne. Problem dotyczy obu płci, jego początek przypada na okres dzieciństwa lub pokwitania – może wykazywać tendencję do samoistnego ustępowania (po 25. roku życia). Inny mechanizm ma związek z upośledzeniem procesów termoregulacyjnych i ośrodkiem termoregulacji w podwzgórzu.
Kryteria diagnostyczne pierwotnej nadmiernej potliwości:
- nadpotliwość utrzymuje się przez 6 miesięcy lub dłużej;
- nadpotliwość występuje w dołach pachowych, na dłoniach, podeszwach stóp i/lub na twarzy;
- nadpotliwość jest obustronna i symetryczna;
- w godzinach nocnych obserwuje się potliwość znacznie zredukowaną lub jej brak;
- epizody nadpotliwości trwają co najmniej 7 dni;
- wiek pacjenta ≤ 25 lat;
- dodatni wywiad rodzinny w kierunku nadpotliwości;
- nadpotliwość utrudnia codzienną, zwyczajową aktywność życiową.
Który zabieg wybrać?
Lekarz kwalifikuje pacjenta do leczenia na podstawie szczegółowego badania podmiotowego i przedmiotowego. Rozpoznanie najczęściej opiera się na ocenie klinicznej. W przypadku objawów ujawniających się w późniejszych okresach życia wskazana jest pogłębiona diagnostyka w kierunku chorób ogólnoustrojowych, takich jak cukrzyca lub nadczynność tarczycy i/lub w celu wykluczenia działań niepożądanych leków.
Do obiektywnych metod pomiaru poziomu wydzielania potu, umożliwiających uwidocznienie rejonów skóry dotkniętej nadpotliwością, należy tzw. test Minora. To próba jodowo-skrobiowa wykorzystywana zwykle przed rozpoczęciem miejscowego leczenia nadpotliwości. Test diagnostyczny polega na rozprowadzeniu alkoholowego roztworu jodyny (3,5%) na oczyszczonej i osuszonej skórze. Następnie, kiedy preparat wyschnie, za pomocą pędzla nakładany jest preparat skrobiowy. Okolice skóry z nadmiernym wydzielaniem potu i nadczynnością gruczołów potowych ulegają zabarwieniu na granatowo-czarny kolor.
Jednak fizjologiczna norma wydzielanego potu często jest kwestią indywidulaną, dlatego w rozpoznaniu nadpotliwości należy uwzględnić subiektywne odczucia pacjenta.
Do skutecznych metod leczenia pierwotnej nadpotliwości należą iniekcje toksyny botulinowej, których skutkiem jest przejściowe hamowanie uwalniania acetylocholiny, a zatem blokowanie impulsów nerwowych stymulujących wytwarzanie potu. Efekt zabiegu utrzymuje się od 6 do 12 miesięcy. W celu utrzymania efektu iniekcje należy powtarzać.
Leczenie nadpotliwości botoksem pozwala istotnie zredukować nadmierną potliwość w ok. 90% przypadków. Zabieg nie wymaga znieczulenia, natomiast przed przystąpieniem do procedury można zastosować maść znieczulającą. Wśród przeciwwskazań wymienia się ciążę i okres laktacji, schorzenia układu nerwowego i mięśniowego.
Leczenie toksyną botulinową uważa się za bezpieczne, skuteczne i pozbawione poważnych skutków ubocznych. Oczywiście pod warunkiem, że zabieg wykonuje doświadczony lekarz.
Do najnowocześniejszych, małoinwazyjnych metod leczenia nadpotliwości pach należą zabiegi laserowe, które wykorzystują energię laserową w celu uszkodzenia i zniszczenia gruczołów potowych z minimalnym działaniem na struktury otaczające. Laserowe leczenie nadpotliwości to zabieg przeprowadzany w znieczuleniu miejscowym, polega na wykonaniu niewielkiego nacięcia, przez które wprowadzana jest (podskórnie) cienka kaniula z włóknem laserowym. Zniszczone i rozpuszczone gruczoły potowe są odsysane – ten etap zabiegu jest podobny do klasycznej liposukcji.
Efekty terapeutyczne zabiegów laserowych najczęściej mają charakter trwały, ale aż 25% wymaga przeprowadzanie tzw. zabiegu przypominającego.
Wśród ogólnych przeciwwskazań do zabiegów z użyciem laserów wymienia się m.in.: ciążę i karmienie piersią, leczenie izotretynoiną, utrudnione gojenie w wywiadzie, choroby nowotworowe, nieuregulowane choroby przewlekłe czy nierealistyczne oczekiwania co do rezultatów zabiegu.
Zachęcamy również do zapoznania się następującymi materiałami:
