Powiększanie piersi

Według raportu Amerykańskiego Towarzystwa Chirurgów Plastycznych (ASPS) powiększanie piersi w 2018 r. w Stanach Zjednoczonych należało do najczęściej wykonywanych procedur chirurgii plastycznej. Większość pacjentek decydowała się na korektę biustu z powodu niesatysfakcjonującego rozmiaru lub utraty jędrności piersi. Nie można zapominać o rzadziej wykonywanych, lecz szczególnie istotnych operacjach ze wskazań medycznych. Najczęściej przeprowadzano zabiegi chirurgiczne z zastosowaniem implantów, jednak co roku rośnie liczba pacjentek zainteresowanych autogennym przeszczepem tłuszczu do gruczołu piersiowego.

Biust doskonały, czyli marzenie o Wenus

W 2014 r., na łamach „Plastic and Reconstructive Surgery” – czasopisma Amerykańskiego Towarzystwa Chirurgów Plastycznych (American Society of Plastic Surgeons; ASPS), opublikowano wyniki badań na temat doskonałych proporcji kobiecego biustu. Brytyjscy chirurdzy przeanalizowali preferencje 1315 respondentów zróżnicowanych etnicznie i kontynentalnie, pod względem płci i wieku.

Złote proporcje, czyli kluczowe parametry, które definiują estetyczny ideał piersi, stanowią odpowiedź na pytanie o uniwersalny wzorzec, który może służyć specjalistom do planowania zabiegów chirurgii plastycznej, wykonywanych zarówno ze wskazań medycznych, jak estetycznych.

Wyniki badań były niezwykle spójne, m.in. 87 proc. kobiet po 30. roku życia, 90 proc. mężczyzn i 94 proc. chirurgów plastycznych wybrało proporcje 45:55 (45 proc. tkanki piersi powyżej linii sutka, a 55 proc. poniżej tej granicy – czyli pełniejszy biegun dolny) z brodawką sutkową skierowaną nieco ku górze.

Zaskakujące? Ależ skąd. Brytyjscy naukowcy wskazują posągową piękność sprzed 2 tys. lat – Wenus z Milo (ok. 130–100 r. p.n.e.) jako „ucieleśnienie” ideału i złotych proporcji, wykutych w marmurze paryjskim. Słynną grecką rzeźbę podziwiać można w Muzeum w Luwrze. Półnaga bogini miłości dowodzi ponad wszelką wątpliwość, że klasyczny ideał piękna jest nieśmiertelny, a gusta nie zmieniają się tak często, jak mogłoby się wydawać.

Gruczoł piersiowy – anatomia

Gruczoł piersiowy to parzysty, stożkowaty lub półkolisty narząd, który leży na przedniej powierzchni klatki piersiowej, między III a VI/VII żebrem. Ulokowany jest głównie nad mięśniem piersiowym większym, ale jego nieduża część boczna spoczywa na powięzi mięśnia zębatego przedniego.

Pierś składa się przede wszystkim z tkanki tłuszczowej, tkanki gruczołowej, przewodów mlecznych (pierś kobieca), naczyń krwionośnych, nerwów oraz naczyń limfatycznych, które pokrywa skóra.

Miąższ gruczołu piersiowego znajduje się między tkanką podskórną a powięzią głęboką mięśnia piersiowego większego. Pod mięśniem piersiowym większym położony jest mięsień piersiowy mniejszy.

Układ przewodów mlecznych w gruczole sutkowym ma kształt odwróconego drzewa: najszersze przewody leżą pod brodawką i rozgałęziają się w kierunku obwodu. Połączone kanaliki mlekowe w okolicy podbrodawkowej przechodzą w przewody mlekonośne, które poszerzają się w zatoki mlekowe z ujściem na szczycie brodawki. Brodawka sutkowa ­to wyniosłość na szczycie piersi (poniżej środka), prawidłowo skierowana nieco ku górze i w bok, która znajduje się w centralnej części otoczki brodawki.

Wielkość i kształt gruczołu piersiowego zależą przede wszystkim od objętości tkanki tłuszczowej i stopnia sprężystości skóry. Znaczenie ma również ilość tkanki gruczołowej. Poza tym na kształt biustu wpływa ułożenie piersi i szerokość podstawy przylegania do klatki piersiowej, jędrność tkanek, parametry otoczki i brodawki sutkowej oraz wielkość gruczołów piersiowych.

Piersi i czas – zmiany w gruczole sutkowym

Piersi kobiece zmieniają się z wiekiem i fazą rozwoju. Przed okresem pokwitania miąższ gruczołu składa się głownie z włóknistego podścieliska i rozproszonych przewodów. Proces dojrzewania i związane z nim zmiany w gospodarce hormonalnej prowadzą do nagromadzenia tkanki tłuszczowej, tworzenia nowych przewodów mlecznych i ich rozrostu.

W okresie młodzieńczym (16.–20. rok życia) uniesione otoczki ulegają spłaszczeniu, brodawki sutkowe uwypuklają się. Gruczoł uzyskuje swój jednostkowy wygląd. Przed 40. rokiem życia (wiek dorosły) ilość tkanki gruczołowej zaczyna przeważać nad tkanką tłuszczową.

W ciąży w gruczołach sutkowych zachodzą istotne zmiany – przewody mleczne rozrastają się, piersi ulegają powiększeniu, otoczki i brodawki przebarwiają się i stają obrzmiałe. Po porodzie nagły spadek hormonów łożyskowych i jednoczesne wysokie stężenia prolaktyny skutkują laktacją. Po jej zakończeniu stężenie prolaktyny zmniejsza się, dochodzi do redukcji wydzielania oksytocyny, powracają cykle menstruacyjne. Zwykle obserwuje się pociążowe wiotczenie i opadanie piersi oraz rozstępy skórne.

Wiek dojrzały (40.–50. rok życia) to czas, kiedy piersi tracą jędrność, a otoczki sutkowe ciemnieją. W okresie przekwitania dochodzi do inwolucji części gruczołowej oraz wzrostu objętości tkanki tłuszczowej, która jest mniej spoista niż gruczołowa.

Okres starzenia się przebiega ze znacznym wiotczeniem i opadaniem biustu. Nasilają się i postępują zmiany inwolucyjne.

Powiększanie biustu – wskazania do zabiegu

Najczęściej operację powiększenia biustu wykonuje się ze wskazań estetycznych – w celu poprawy proporcji, kształtu, objętości i rozmiaru piersi (np. u kobiet po porodzie, u których doszło do deformacji lub powiększenia/pomniejszenia biustu). Zabiegi przeprowadza się również u pacjentek, u których – z różnych przyczyn – istnieje konieczność wymiany protez (po wcześniejszych implantacjach).

Rekonstrukcje gruczołu piersiowego wykonuje się u kobiet po mastektomii lub urazach (ubytek tkanek). Procedura chirurgiczna ze wskazań medycznych obejmuje również przypadki wad wrodzonych (niedorozwój piersi, np. piersi bulwiaste, zespół Polanda). Zabiegi symetryzacji wskazane są u pacjentek ze znaczną asymetrią piersi. (Pamiętajmy, że nieduża asymetria prawego i lewego gruczołu piersiowego jest fizjologiczna i obserwowana u większości kobiet.)

Przeczytaj również: Powiększanie piersi implantami – najczęstsze pytania

Powiększanie biustu implantami

Powłoka implantów zbudowana jest ze wzmocnionego elastomeru, który zwiększa odporność i wytrzymałość konstrukcji oraz stanowi skuteczną barierę dla substancji wypełniającej. Istnieje wiele klasyfikacji protez piersiowych. Ze względu na rodzaj wypełnienia dzieli się je na wypełnione żelem silikonowym (najczęściej stosowane) lub solą fizjologiczną.

Rzadziej wykorzystywane implanty z solą fizjologiczną zawierają 0,9 proc. roztwór wodny chlorku sodu, obojętny dla organizmu, ale związany z większym ryzykiem wycieku (i szybkiego wchłonięcia soli fizjologicznej przez organizm). Skutek takiej komplikacji łatwo sobie wyobrazić.

Podział ze względu na kształt pozwala wyróżnić implanty anatomiczne i okrągłe.

Implanty anatomiczne to wyprofilowane protezy, które poszerzają się ku dołowi – zazwyczaj mają kształt łzy/kropli. Wkładki tego rodzaju dobrze dopasowują się do sylwetki; piersi po ich zastosowaniu sprawiają wrażenie naturalnych – z subtelniejszym biegunem górnym i pełniejszym biegunem dolnym.

Ich wypełnienie najczęściej stanowi gęsty żel silikonowy, który zwiększa bezpieczeństwo protez i łatwo powraca do pierwotnego kształtu (po odkształceniach). Należy mieć na uwadze, że może istnieć ryzyko obrotu i przemieszczenia implantów (w takich przypadkach konieczna bywa interwencja chirurgiczna).

Implanty okrągłe są bardziej symetryczne niż implanty anatomiczne – ich „okrągły” kształt pozwala uzyskać wrażenie „podniesionego” biustu: efekt pełnego bieguna górnego i dolnego.

Jak wygląda zabieg i jak się do niego przygotować?

Augmentacja (powiększenie piersi) z zastosowaniem implantów jest klasycznym zabiegiem chirurgicznym, wykonywanym w znieczuleniu ogólnym, który wymaga określonego postępowania przedoperacyjnego.

• Przygotowanie do zabiegu powiększania biustu

W ramach obligatoryjnej konsultacji przedzabiegowej chirurg dokonuje wnikliwej oceny stanu zdrowia pacjentki, skupiając się w sposób szczególny na bezpieczeństwie onkologicznym. Zbiera rzetelny wywiad, odpowiada na wszystkie pytania, rozwiewa wątpliwości, informuje o przebiegu i zakresie planowanej interwencji, efektach możliwych do uzyskania, ryzyku okołozabiegowym i potencjalnych powikłaniach.

Przed operacją w znieczuleniu ogólnym konieczne jest wykonanie badań specjalistycznych. Najczęściej zleca się:

• morfologię,
• oznaczenie grupy krwi,
• stężenie glukozy,
• badanie ogólnie moczu,
• EKG i stężenie kreatyniny w surowicy,
• badanie układu krzepnięcia,
• stężenie mocznika i elektrolitów,
• badania mammograficzne/badanie ultrasonograficzne gruczołów piersiowych.

Przed zabiegiem chirurg przedyskutowuje z pacjentką wybór implantów, w oparciu o precyzyjne pomiary anatomiczne, oczekiwane rezultaty, przy wsparciu nowoczesnych technologii (np. systemu Vectra XT). Zaawansowane systemy wizualizacji, na postawie analizy danych i technik eksploracji, symulują przewidywane efekty procedury.

W niektórych przypadkach w okresie okołooperacyjnym mogą istnieć wskazania do profilaktyki antybakteryjnej (dożylnego podania antybiotyku) lub profilaktyki przeciwzakrzepowej (heparyna drobnocząsteczkowa w iniekcji podskórnej).

Przed zabiegiem w znieczuleniu ogólnym wskazana jest konsultacja anestezjologiczna.

• Przebieg operacji

Tuż przed operacją wykonywane są ostateczne pomiary klatki piersiowej; na skórze oznacza się punkty orientacyjne. Procedurę rozpoczyna anestezjolog, podłączając aparaturę monitorującą i znieczulając pacjentkę. Operację wykonuje się w ułożeniu na plecach.

Po dezynfekcji i sterylnym przygotowaniu pola operacyjnego chirurg nacina skórę i preparuje kieszeń na protezę w przestrzeni nad- lub podmięśniowej. Do precyzyjnie wymierzonej loży wprowadzany jest implant, po czym pozycjonuje się go pod gruczołem lub pod mięśniem piersiowym.

Operacja trwa ok. 2 godzin. Po uzyskaniu hemostazy (po zamknięciu naczyń krwionośnych) procedurę kończy warstwowe zszycie rany i nałożenie szwów śródskórnych. Po zabiegu nakładane są opatrunki i specjalny biustonosz pooperacyjny.

• Rodzaje cięć skórnych

Implantację wkładek powiększających można wykonać za pomocą różnych technik.

Najczęściej praktykowane jest nacięcie w fałdzie podpiersiowym, które prowadzi się na granicy między dolną częścią piersi a klatką piersiową i kształtuje kieszeń tkankową dla implantu. Cięcie podpiersiowe zapewnia dobry dostęp operacyjny, minimalizuje ryzyko powikłań zapalnych i pozwala skutecznie ukryć niewielką bliznę. Technika umożliwia implantację wkładek o dużej objętości oraz pozycjonowanie protez podmięśniowo, częściowo podmięśniowo czy podgruczołowo.

Cięcie okołobrodawkowe (na granicy otoczki brodawki) pozwala wykonać precyzyjną lożę dla implantu oraz ukryć bliznę pooperacyjną między ciemniejszą pigmentowaną otoczką a jasną skórą klatki piersiowej. Nacięcie przybrodawkowe wiąże się jednak z większym ryzykiem powikłań.

Nacięcie w dole pachowym prowadzi się wzdłuż naturalnych załamań skóry – najczęściej zabieg z takiego dostępu wykonuje się przy pomocy endoskopu. Chirurg kształtuje tunel do gruczołu piersiowego i wypreparowuje kieszeń. Wzdłuż kanału przesuwany jest implant. Metoda endoskopowa pozostawia minimalną, praktycznie niewidoczną bliznę.

Cięcie w okolicy pępkowej wykonuje się na górnym brzegu pępka, a następnie tworzy tunel umożliwiający wprowadzanie implantu i ulokowanie go w loży. Technika wymaga zwykle zastosowania endoskopu. Metoda pozwala uniknąć widocznych blizn na klatce piersiowej.

• Umiejscowienie implantów

O umiejscowieniu protez decyduje szereg czynników, w tym warunki anatomiczne pacjentki (głównie kształt gruczołów piersiowych) i oczekiwany efekt zabiegu. Implanty piersiowe można pozycjonować:

• podgruczołowo,
• częściowo podmięśniowo,
• całkowicie podmięśniowo.

Lokalizacja podgruczołowa odnosi się do implantów pokrytych tylko tkanką gruczołową. Metoda (wskazana u pacjentek o odpowiedniej grubości tkanki skórnej) wiąże się z krótszym czasem trwania procedury i rekonwalescencji. Jednak takie umiejscowienie wkładki ma też wady (np. implant łatwiej wyczuć palpacyjnie niż w przypadku innych lokalizacji). Istnieją doniesienia, że pozycja podgruczołowa może zwiększać ryzyko obkurczania torebki łącznotkankowej. Przypomnijmy, że fizjologiczną odpowiedzią organizmu na obecność ciała obcego (implantu) jest wytworzenie torebki z tkanki łącznej, która izoluje go od innych tkanek. W niektórych przypadkach (z przyczyn w pełni niewyjaśnionych) struktura może twardnieć i kurczyć się, zniekształcając gruczoł piersiowy i powodując dolegliwości bólowe.

Częściowo podmięśniowa lokalizacja protezy polega na umieszczeniu górnej części implantu pod mięśniem, a dolnej pod gruczołem piersiowym. Metoda wymaga nacięcia mięśnia piersiowego.

Umiejscowienie wkładki powiększającej pod mięśniami klatki piersiowej zapewnia dobrą stabilność implantu (wskazane u szczupłych pacjentek z cienką skórą) oraz redukuje ryzyko przykurczu torebkowego. Wkładka pod mięśniem piersiowym większym jest praktycznie niewidoczna i słabo wyczuwalna palpacyjnie. Metoda wiąże się z jednak z dłuższą procedurą i rekonwalescencją.

• Zalecenia po zabiegu powiększania biustu – rekonwalescencja

Pacjentka po interwencji chirurgicznej w znieczuleniu ogólnym zazwyczaj może wrócić do domu następnego dnia (pod opieką osoby towarzyszącej). Przed opuszczeniem kliniki otrzymuje szczegółowe instrukcje dot. postępowania pozabiegowego (także przeciwbólowego).

Pacjentka powinna ściśle przestrzegać zaleceń lekarskich i pozostawać w kontakcie z chirurgiem w okresie rekonwalescencji. Należy obserwować piersi i zgłaszać się na wszystkie zaplanowane wizyty kontrolne.

Rekonwalescencja wymaga zwykle kilkutygodniowego ograniczenia wysiłku fizycznego i oszczędzającego trybu życia. Po zabiegu może być konieczne noszenie specjalnej bielizny (medycznego biustonosza sportowego – według wskazań lekarza). Należy unikać sauny i nadmiernej ekspozycji na promieniowanie UV.

Przypomnijmy, że o każdym zabiegu powiększenia piersi należy informować personel medyczny przed planowanymi badaniami i interwencjami w obrębie klatki piersiowej. Najlepiej nosić ze sobą dokumentację medyczną (kartę wypisową z kliniki).

Metoda powiększania biustu tłuszczem

Zabieg powiększania piersi własną tkanką tłuszczową polega na przeszczepieniu właściwie przygotowanych, żywych komórek tłuszczowych pozyskanych od tego samego pacjenta. Tłuszcz pobiera się z tzw. depozytów tłuszczowych (np. pośladki, uda wewnętrzne/zewnętrzne – „bryczesy”) i po odwirowaniu podaje w okolice gruczołu piersiowego. Przeszczepienie własnopochodnego materiału bardzo korzystnie wpływa na profil bezpieczeństwa interwencji, redukując ryzyko reakcji immunologicznej.

Pobranie tkanki tłuszczowej wykonuje się w warunkach sali operacyjnej lub sali zabiegowej, najczęściej w dożylnej sedacji. Komórki tłuszczowe są implantowane do piersi za pomocą strzykawek i specjalnych kaniul. Żywe, nieuszkodzone komórki tłuszczowe z reguły przyjmują się w ukrwionych tkankach i zostają włączone do lokalnych procesów metabolicznych.

Oceniając wynik interwencji krótko po zabiegu, należy mieć na uwadze, że przeszczepiona tkanka tłuszczowa ulegnie częściowemu wchłonięciu. Metodę powiększania biustu tłuszczem można powtarzać.

Okres rekonwalescencji po powiększeniu piersi autogenną tkanką tłuszczową jest krótszy niż po zabiegach z zastosowaniem implantów (zależy głównie od obszaru liposukcji). Interwencja wiąże się również z mniejszą bolesnością w okresie pooperacyjnym.

Chirurg może zalecić noszenie biustonosza modelującego, a także bielizny uciskowej (w miejscu pobrania tłuszczu). Pacjentka powinna chronić klatkę piersiową przed urazami mechanicznymi oraz ekspozycją na wysokie i niskie temperatury. Należy unikać wysiłku fizycznego, sauny, basenu i gorących kąpieli (przez okres wskazany przez lekarza).

Efekty powiększania biustu

• Z zastosowaniem implantów

Pierwotne efekty operacji powiększania biustu z zastosowaniem implantów widoczne są tuż po zakończeniu procedury. Po kilku tygodniach ustępują podrażnienia i obrzęki, bledną linie cięć. Gdy struktura tkanek ulegnie przebudowie, piersi nabierają naturalnego wyglądu, a ich kształt i wielkość osiągają oczekiwane parametry.

Ostateczny efekt zabiegu uzyskuje się zwykle po upływie 6–18 miesięcy; czas zależy od wielu czynników, m.in. od przestrzegania zaleceń lekarskich w okresie okołooperacyjnym, stanu ogólnego, przebiegu rehabilitacji itd.

ZOBACZ ZDJĘCIA PRZED I PO POWIĘKSZANIU BIUSTU IMPLANTAMI

• Własną tkanką tłuszczową 

Kosmetyczny efekt powiększania piersi własną tkanką tłuszczową z reguły jest wysoce zadowalający i długotrwały. Wśród zalet wymienia się naturalny wygląd biustu, poprawę kondycji i napięcia skóry klatki piersiowej. Można przy tym skorygować nadmiernie rozbudowane części ciała, z których pobierany jest materiał do przeszczepu (usunąć nadmiar tkanki tłuszczowej np. z ud czy fałdu brzusznego).

Na autologiczny przeszczep tłuszczu często decydują się pacjentki, które chcą uniknąć protez piersiowych (wprowadzenia „ciała obcego”). Należy jednak podkreślić, że pojedynczy zabieg tego rodzaju pozwala powiększyć piersi w stopniu umiarkowanym, zależnym m.in. od objętości materiału pozyskanego do przeszczepu.

Najnowsza metoda powiększania biustu: kwasem hialuronowym czy żelem hydrofilowym?

• Macrolane – kwas hialuronowy

Powiększenie piersi kwasem hialuronowym Macrolane należało do procedur małoinwazyjnych, wiążących się z krótkim okresem rekonwalescencji (procedura „lunchowa”). W jej przebiegu preparat wprowadzano pod gruczoł i pod mięsień piersiowy za pomocą kaniuli (przez niewielkie nacięcia). Wypełniacz po 9–12 miesiącach ulegał wchłonięciu.

Firma produkująca Macrolane (Q-med) zakończyła promocję kwasu hialuronowego jako produktu do powiększania piersi (ze względu na ryzyko interferencji z wynikami badań kontrolnych gruczołów piersiowych). U podstaw decyzji legły obawy radiologów związane z odległymi następstwami zabiegów tego rodzaju. Macrolane może utrudniać wczesną diagnozę nowotworów, zakłócając obraz w badaniach mammograficznych, wykorzystywanych standardowo w programach badań przesiewowych raka piersi.

Należy zaznaczyć, że (wg komunikatu Q-Med) nie zidentyfikowano żadnych kwestii dotyczących bezpieczeństwa stosowania produktu. Pacjentki po zabiegach powiększania piersi preparatem Macrolane nie muszą podejmować żadnych dodatkowych działań poza planowanymi wizytami kontrolnymi.

• Aquafilling/ Los Deline – żel hydrofilowy

Bardzo niepokojące doniesienia dotyczą natomiast żelu hydrofilowego, stosowanego w celu powiększenia piersi, funkcjonującego pod nazwą Aquafilling. Zgodnie z oficjalnym komunikatem zarządu Polskiego Towarzystwa Chirurgii Plastycznej, Rekonstrukcyjnej i Estetycznej (PTChPRiE) preparat nie powinien być wprowadzany do obrotu po 22. marca 2017 r.

Urząd Rejestracji Produktów Leczniczych (URPL) prowadzi również postępowanie w sprawie wycofania analogicznego wyrobu, Los Deline (dystrybuowanego przez tę samą firmę). Jak informuje URLP, wyrób „zagraża życiu i bezpieczeństwu pacjentów”. Po wprowadzeniu do organizmu może migrować i dawać odległe, poważne powikłania skutkujące nawet amputacją piersi. Śledztwo w tej sprawie prowadzi też prokuratura.

Los Deline (czyli Aquafilling pod inną nazwą) promowano jako „bezpieczny” żel hydrofilowy do bezoperacyjnego powiększania piersi, złożony głównie z soli fizjologicznej (98 proc.) i poliamidu (2 proc.).

Cena powiększania biustu

Na ostateczny koszt zabiegu wpływa wiele czynników, takich jak konsultacja przedoperacyjna, badania wstępne, kontrole pozabiegowe oraz rodzaj znieczulenia (znieczulenie ogólne wymaga m.in. opieki anestezjologicznej i krótkiej hospitalizacji).

Cena powiększania biustu z wykorzystaniem implantów zależy również od typu, marki i rozmiaru wkładek powiększających. Koszt zabiegu we wrocławskiej uzależniony jest od rodzaju zastosowanych implantów, rozmiaru piersi i techniki zabiegu. Szacunkowy koszt od 19 000 zł.

Orientacyjna cena powiększania piersi własną tkanką tłuszczową zależy od:

• kosztu przeszczepu (ok. 5000 zł);
• kosztu pobrania i przygotowania komórek tłuszczowych do zabiegu (cena ustalana indywidualnie podczas konsultacji przedoperacyjnej).

Osoby zainteresowane umówieniem wizyty zapraszamy do kontaktu.

Zachęcamy również do zapoznania się z innymi materiałami dotyczącymi chirurgii plastycznej:

• Chirurgia plastyczna – najpopularniejsze zabiegi
• Rekonwalescencja po operacji biustu
• Powiększanie biustu implantami
• Jak dobrać implanty piersi
• Powiększanie biustu tłuszczem – jak to działa?
• Ból po operacji powiększania biustu

Artykuł opracowała dr n. med. Agnieszka Burkacka.

Źródła:

Reece EM., Ghavami A., Hoxworth RE. et al. Primary breast augmentation today: A survey of current breast augmentation practice patterns. Aesthetic Surgery Journal 2009;29:116–121.

Jewell ML. Silicone gel breast implants at 50: The state of the science. Aesthetic Surgery Journal 2012;32:1031–1034.

Lista F., Tutino R., Khan A.et al. Subglandular breast augmentation with textured, anatomic, cohesive silicone implants: A review of 440 consecutive patients. Plastic and Reconstructive Surgery. 2013;132:295–303.

Gladfelter J., Murphy D. Breast augmentation motivations and satisfaction: A prospective study of more than 3000 silicone implantations. Plastic Surgical Nursing. 2008;28:170–174.

Hunstad JP., Webb LS. Subfascial Breast Augmentation: A Comprehensive Experience. Aesthetic Plastic Surgery 2010;34 (3):365-373.

Rosing J.H., Wong G., Wong M.S. et al.. Autologous fat grafting for primary breast augmentation: a systematic review. Aesthetic Plastic Surgery. 2011; 35(5): 882–890.

Wilkinson T.S. Atlas of liposuction. Elsevier Saunders, Philadelphia 2005.

Centers for Devices and Radiological Health; U.S. Food and Drug Administration. FDA update on the safety of silicone gel-filled breast implants; June 2011, [dostęp online].

Moore K.L., Dalley A.F., Agur A.M.R. Anatomia kliniczna Moore’a. T. 2. Med-Pharm, Wrocław 2015.

Champaneria MC., Wong WW., Hill ME. The evolution of Breast Reconstruction: A Historical Perspective. World Journal of Surgery 2012;36:730-742.

Wróblewska I., Chilicka-Jasionowska K. Operacyjne i nieoperacyjne metody powiększania biustu. Puls Uczelni 2013; 7(2): 33-35.

Wasiluk M. Medycyna estetyczna bez tajemnic. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2016.

Mamcarz B., Prandecka D. Medycyna estetyczna w praktyce. Medical Education, Warszawa 2010.

Noszczyk M. Kosmetologia pielęgnacyjna i lekarska. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2013.

Przylipiak A. (red.). Medycyna Estetyczna. Podręcznik dla studentów kosmetologii. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2017.

Szmidt J., Kużdżał J. (red.). Podstawy chirurgii. Podręcznik dla lekarzy specjalizujących się w chirurgii ogólnej. Wydawnictwo Medycyna Praktyczna, Kraków 2010.

Domagała W., Chosia M., Urasińska E. Podstawy patologii. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2010.

Townsend C.M., Beauchamp R.D., Evers B.M., Mattox K.L. Chirurgia Sabiston. Tom 3, Edra Urban & Partner, Wrocław 2011.

Padlewska K. Kosmetologia ciała. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2017.

Przylipiak A. (red.). Podstawy medycyny estetycznej. Podręcznik dla studentów. Kresowa Agencja Wydawnicza, Białystok 2014.

Noszczyk M. Powikłania i zdarzenia niepomyślne w chirurgii estetycznej. Chirurgia po Dyplomie. 2014; 5, [dostęp online].

Macrolane™ Volume Restoration Factor (VRF) dermal filler for breast augmentation – diagnosis of breast cancer difficult in some cases [online]. Medicines and Healthcare products Regulatory Agency, 2014 [dostęp:  27.06.2019].

Macrolane nie do powiększania piersi [online]. Rynek Estetyczny, 2012 [dostęp:  27.06.2019].

Informacja o preparacie AQUAfilling / Los Deline [online]. Polskie Towarzystwo Chirurgii Plastycznej, Rekonstrukcyjnej i Estetycznej, 2018 [dostęp:  27.06.2019].

Amputacja po żelowym wypełnianiu piersi [online]. Rynek Estetyczny, 2019 [dostęp:  27.06.2019].

Machała W. Wykłady z anestezjologii, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2017.

Carruthers A., Carruthers J. Metody wypełniania tkanek miękkich stosowane w kosmetologii. Elsevier; Wrocław 2012.

Fitzpatrick R.E., Goldman M.P. Laserowa chirurgia kosmetyczna. Wydawnictwo Medyczne Urban & Partner, Wrocław 2004.

Empendium Leki. Wydawnictwo Medycyna Praktyczna, Kraków 2018.

Gajewski P. (red.). Interna Szczeklika 2018. Wydawnictwo Medycyna Praktyczna, Kraków 2018.

American Society of Plastic Surgeons, 2018 NATIONAL PLASTIC SURGERY STATISTICS, [dostęp online].

Mallucci P., Branford O. Population Analysis of the Perfect Breast: A Morphometric Analysis. Plastic and Reconstructive Surgery 2014;134(3):436–447.